Zabudowa i zagospodarowanie historyczne wsi

04.01.200709:35

Urozmaicony krajobraz geograficzny i duże zalesienie ograniczają wpływ zabudowy na estetykę krajobrazu. Usytuowanie kościołów na lokalnych wzgórzach nie tworzy dominant krajobrazowych, a ich działanie ogranicza się do krajobrazu wnętrza wsi. Większość wsi to układy złożone z osiedla pracowniczego i założenia folwarcznego często z zachowanym układem dworsko-parkowym. Każda z miejscowości wytwarza odrębny krajobraz, w którym występuje sieć dróg, zieleń cmentarna, zadrzewienie śródpolne i urządzenia wodno-melioracyjne. Wewnętrzny krajobraz wsi, w zależności od jej formy przestrzennej, opiera się o wnętrze drogi wiejskiej lub obszar pomiędzy zabudowaniami. We wsiach kościelnych dominantą kulturową jest kościół i teren przykościelny pełniący dawniej rolę cmentarza (Karwice, Malechowo, Niemica, Ostrowiec, Podgórki, Sulechówko), cmentarze zlokalizowane są przeważnie poza wsią w sąsiedztwie lasu lub przy drodze dojazdowej do wsi (Bartolino, Białęcino, Borkowo, Drzeńsko, Gorzyca, Karwice, Kusice, Laski, Lejkowo, Malechowo, Niemica, Ostrowiec , Paproty, Podgórki, Przystawy, Świecianowo, Zielenica). Wyniesienie cmentarzy poza obręb działki kościelnej wynikało z przepisów obowiązujących w Prusach od drugiej ćwierci XIX w. W gminie Malechowo zachowało się  26 cmentarzy wiejskich, w tym jeden cmentarz rodowy z ruiną mauzoleum (Sulechówko).

Zachowane kościoły wiejskie, lokalizowane na tradycyjnie od średniowiecza zachowanych miejscach, zostały wzniesione w XV/XVI wieku: Niemica, Ostrowiec, Podgórki, Malechowo i Karwice. Są one murowane z cegły i kamienia, gotyckie i późnogotyckie. Reprezentują typ skromnej, salowej świątyni z wieżą od zachodu.

Jedynym kościołem wybudowanym w XIX w. w miejscu starszej świątyni jest neogotycki kościół w Sulechówku o formie architektonicznej nawiązującej do  skromnych salowych kościołów. W wielu wsiach, w których nie wybudowano kościołów są zlokalizowane kapliczki (Lejkowo, Zielenica) i liczne krzyże przydrożne.

Do powszechnych dawniej urządzeń wiejskich należały remizy strażackie i kuźnie które w gminie już praktycznie nie występują.

Od końca XIX w. na terenach wsi budowano szkoły, jednoklasowe lub 3 klasowe z mieszkaniem nauczyciela. Na terenie gminy zachowało się 6 budynków dawnych szkół z okresu międzywojennego, użytkowane obecnie jako budynki mieszkalne.

Samodzielnymi obiektami we wsiach były młyny wodne i wiatraki, znane w znacznej ilości dzięki oznaczeniom na starych mapach lub zachowanych nazwach własnych np. część Zalesia miała w przeszłości nazwę „Drenziger Mühle”, Karw „Karwitzer Mühle”, Lejkówko – „Leikower Mühle”, Nowy Żytnik – „Neue Mühle”. Z licznych młynów wodnych pozostał nieczynny młyn wodny w Lejkowie i Nowym Żytniku, po pozostałych pozostały jedynie fundamenty po urządzeniach hydrotechnicznych np. w Zalesiu.

Większość obiektów przemysłowych i przetwórstwa rolnego skoncentrowana była na terenach folwarków, są to gorzelnie, płatkarnie, tartaki, mleczarnie, cegielnie, itp. Obecnie nieliczne są jeszcze użytkowane, a ich solidne budynki nadal nadają się do wykorzystania. Najliczniejszą grupą obiektów mających cechy zabytków techniki to wieżowe stacje transformatorowe, które wpisują się doskonale w krajobraz wsi i różnego rodzaju obiekty inwentarskie.

Folwark, którego forma najczęściej sprowadza się do prostokątnego brukowanego podworca obudowanego z dwóch stron budynkami hodowlanymi, magazynowymi lub produkcyjnymi, a zamkniętym budynkiem dworu z usytuowanym na zapleczu parkiem, jest powszechnie występującym zespołem obiektów stanowiącym istotny składnik krajobrazu wiejskiego. Ich wielkość i często atrakcyjne formy budowlane, realizowane z użyciem cegły, z detalem architektonicznym z kamienia łamanego, palonej cegły i tynku tworzą dominantę estetyczną i przestrzenną. Do najciekawszych należą całe lub w istotnych fragmentach zachowane zabudowania folwarczne w: Karwicach, Kusicach, Krzekoszewie, Ostrowcu i Podgórkach.

Najbardziej atrakcyjne są wsie w których oprócz folwarku znajduje się siedziba właściciela lub dzierżawcy - pałac, dwór lub rządcówka. Typową lokalizacją dworu było ustawienie go frontem do folwarku. Poprzedzony obszernym podjazdem wypełnionym trawnikiem gazonowym, na tle starodrzewu parku rezydencja jest szczególnie eksponowana jak np. w Ostrowcu, Podgórkach i Żegocinie. Szczególnym walorem jest  kompozycyjne połączenie pałacu i kościoła układem alei tworzącej osobny układ komunikacyjny: Niemica. Podgórki. Na terenie gminy zachowało się 10 założeń parkowych, są one w różnym stanie zachowania, jednak wszystkie wymagają podjęcia stałej, regularnej pielęgnacji.

Oprawę dla wymienionych powyżej składników wsi, jest wiejska zabudowa mieszkalna i zagrody chłopskie. Pomimo wznoszenia jej w różnych okresach czasu, różnej technologii i w bardzo zróżnicowanym otoczeniu, posiada ona wiele cech wspólnych, tworząc jednolitą formę obudowy wnętrz wiejskiej ulicy. Rozróżnienie wynika bardziej z wielkości skupisk budynków i ich wzajemnego położenia oraz sąsiadującego z nimi ukształtowania terenu i szaty roślinnej, niż z formy architektonicznej czy typologii budynków.

Na terenie gminy spotyka się przede wszystkim skromne budynki parterowe o kilku osiach okiennych, przykryte wysokim, ceramicznym dachem dwuspadowym, usytuowane najczęściej w układzie kalenicowym do drogi wiejskiej, z wejściem od frontu i niewielką gabarytowo zabudową gospodarczą na tyłach. W głębi działki znajduje się z zasady ogród warzywny i niewielki sad. Podobne w formie jednak o zupełnie innych proporcjach są występujące we wsiach folwarcznych czworaki, które również posiadają chlewiki i składziki na zapleczu oraz pas ogrodów. Krajobrazowo zespoły czworaków tworzą zamknięcie majdanu wiejskiego lub obudowują drogę dojazdową do folwarku.

Duża część mieszkańców wsi nie posiadała własnych gospodarstw, byli to dawni komornicy i fornale, a potem robotnicy rolni i służba folwarczna, zamieszkująca czworaki, dwojaki i domki pracownicze. Kontynuacją tej formy zatrudnienia i zamieszkania są byłe osiedla PGR-owskie, budowane po wojnie jako zespoły bloków wielorodzinnych lub rzadziej jako zespoły domków lub kombinacje tych form zabudowy.

Zagrody rolnicze to przeważnie prostokątne podwórza gospodarcze obudowane z dwóch lub trzech stron. Budynek mieszkalny przeważnie znajduje się od frontu, ale w sytuacjach niekorzystnej orientacji może on zamykać podwórze i być ustawiony w jego głębi lub po jednym z boków. Graniczące ze sobą siedliska ze zwartą obudową podwórza i domem w tylnej części posiada Białęcino, Pękanino, Przystawy i Grabowo.

Zagrody we wsiach rozproszonych mają podobne zagospodarowanie jednak ich lokalizacja i zadrzewienie stwarza z każdego gospodarstwa fenomen krajobrazowy.

Na terenie całej gminy zachowały się liczne zabudowania wykonane w konstrukcji ryglowej i murowano-ryglowe. Budynki są często wykonane w widocznej konstrukcji ryglowej, murowane z cegły licowej i tynkowane oraz kombinacje tych trzech form wykończenia. Bardzo liczne są charakterystyczne wybudowania kolonizacyjne z okresu międzywojennego, gdzie budynki są znacznie mniejsze, skromne, otynkowane i dopełnione niewielką zabudową gospodarczą.

Tereny rolne i leśne towarzyszące zabudowie są wartością kulturową jako obszar gospodarczej działalności mieszkańców. Na terenach rolnych wartościami krajobrazowymi są zadrzewienia śródpolne, ogrodzenia i murki oporowe na stokach wzgórz oraz pojedyncze stodoły usytuowane poza terenami wsi. W lasach elementami krajobrazu kulturowego są działy leśne i ich oznaczenia, zabudowania leśniczówek i tradycyjne miejsca technicznej obsługi upraw leśnych.  Bardzo ważnym budulcem krajobrazu kulturowego są drogi wiejskie, przeważnie budowane jako jezdnia brukowana lub asfaltowa z tzw. miękkim poboczem- letnia drogą, są to bardzo ciekawe zabytki techniki drogowej warte zachowania. Drogi są obsadzone po obu stronach szpalerami drzew ozdobnych: klony, jawory, lipy, brzozy, platany, kasztanowce i dęby. Ciągi alejowe dróg dzielą krajobraz na wnętrza i są niezwykle ważnym składnikiem pejzażu pomorskiego. Nielicznie występujące na terenie gminy urządzenia techniczne - mosty i przepusty są przeważnie przebudowane po wojnie i w swej typowej betonowej, prostej formie nie stanowią szczególnej wartości. Nielicznie już występują nawierzchnie historyczne wykonane z bruku nieregularnego, przeważnie znajdują się na terenie wsi i folwarków.